چرتکه چیست؟ رمزگشایی از رازها و تاریخچه چرتکه | یو سی مس

چرتکه، ماشين‌حساب دوران باستان، وسیله‌ای قدیمی اما کاربردی است که قرن‌ها به عنوان يار محاسبات بشر عمل کرده است. در دنیای امروز که ماشین‌حساب‌های الکترونیکی حرف اول را می‌زنند، شاید برایتان عجیب باشد که هنوز هم برخی به سراغ چرتکه می‌روند. اما چرا؟ راستی چرتکه چیست و چه رازهایی در دل خود دارد؟ در این مقاله قصد داریم سفری به دنیای شگفت‌انگیز چرتکه داشته باشیم و با این ابزار کهن و کاربردی آشنا شویم. پس همراه ما باشید.

چرتکه چیست و از چه اجزایی تشکیل شده است؟

چرتکه وسیله‌ای مکانیکی است که برای انجام محاسبات ریاضی به کار می‌رود. این ابزار که به آن قاب شمارش نیز می‌گویند، معمولا از یک قاب مستطیلی شکل تشکیل شده که میله‌های عمودی متعددی را در خود جای داده است. روی این میله‌ها مهره‌هایی قرار گرفته‌اند که با حرکت به بالا و پایین، امکان نمایش و جابجایی اعداد را فراهم می‌کنند.

تعداد میله‌ها و مهره‌های چرتکه می‌تواند بر حسب نوع آن متفاوت باشد. در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر، از چرتکه‌ی دهدهی استفاده می‌شود. این چرتکه معمولا دارای 11 میله است که یک میله‌ی آن جدا از سایرین قرار گرفته و محل نمایش رقم یکان است. در هر یک از 10 میله‌ی دیگر، 10 مهره وجود دارد که 9 تای آن‌ها در پایین میله و یک مهره در قسمت بالایی آن قرار گرفته‌اند.

چرتکه ابزاری است برای محاسبه چهار عمل اصلی (جمع، تفریق، ضرب و تقسیم) در ریاضی و در حالت پیشرفته‌تر برای محاسبه کسر و ریشه مربع اعداد نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

امروزه مغازه داران آسیایی برای محاسبات خود همچنان از چرتکه استفاده می‌کنند. از جمله کشورها می‌توان ژاپن را که یکی از بزرگ‌ترین تولید‌کنند‌گان لوازم نوین الکترونیکی است نام برد. اولین چیزی که توجه هر مسافر را د‌ر این کشور به خود ‌جلب می‌کند،‌ استفاد‌ه فروشند‌گان ژاپنی از "چرتکه" است. آن‌ها به کمک چرتکه و مهارت د‌ستشان به‌ سرعت ‌و پس از چند حرکت سریع و ماهرانه، قیمت کالاها را محاسبه کرده و به مشتری می‌گویند.‌

چرتکه چگونه کار می‌کند؟

شاید در نگاه اول، کار با چرتکه کمی پیچیده به نظر برسد. اما با کمی تمرین، به سادگی می‌توانید محاسبات مختلف را با آن انجام دهید.

کلید کار با چرتکه، ارزش مکانی اعداد است. هر میله‌ی چرتکه نماینده‌ی یک رقم از عدد است. برای نمایش یک عدد، کافیست مهره‌ها را به ترتیب ارزش مکانی آن‌ها جابجا کنید. مثلا برای نمایش عدد 342، در میله‌ی صدگان یک مهره‌ی بالا و در میله‌ی دهگان، 4 مهره‌ی پایین را به سمت بالا حرکت می‌دهید و در نهایت، در میله‌ی یکان، 2 مهره‌ی پایین را باقی می‌گذارید.

انجام محاسبات با چرتکه نیز بر اساس همین اصل صورت می‌گیرد. با حرکت مهره‌ها به بالا و پایین و جابجایی آن‌ها بین ردیف بالا و پایین هر میله، می‌توانید عملیات جمع، تفریق، ضرب و تقسیم را به سادگی انجام دهید.

ساختار چرتکه

چرتکه از یک قاب (از جنس چوب و یا پلاستیک) تشکیل شده که چندین میله عمودی در آن جاسازی شده است. هر یک از این میله‌ها تعدادی مهره را نگه می‌دارند که با حرکت مهره‌ها در جهت بالا و پایین میله رقم‌هایی محاسبه می‌گردد. همچنین یک میله افقی نیز فضای داخل قاب را به دو قسمت تقسیم می‌کند که به نام ردیف بالا و ردیف پایین نامیده می‌شوند.

اجزای چرتکه 

برای استفاده از چرتکه، آن ‌را بر روی سطح صافی مانند میز یا روی پا قرار می‌دهند و تمام مهره‌های بالا و پایین را به سمت مخالف میله افقی حرکت می‌دهند. ارزش عددی هر مهره در ردیف بالا 5 و در ردیف پایینی معادل 1 است. هنگامی که مهره‌ها به سمت میله افقی حرکت داده شوند در واقع شمرده شده‌اند.

فراتر از محاسبه: فواید آموزشی و ذهنی چرتکه

استفاده از چرتکه تنها به انجام محاسبات ریاضی محدود نمی‌شود. این ابزار کهن فواید آموزشی و ذهنی بسیاری را نیز به همراه دارد. برخی از مهم‌ترین این فواید عبارتند از:

• تقویت هوش و حافظه: کار با چرتکه باعث تقویت حافظه‌ی کوتاه مدت و بلند مدت می‌شود. به خاطر سپردن جایگاه اعداد و نحوه‌ی حرکت مهره‌ها، ذهن را فعال نگه داشته و به مرور زمان، قدرت حافظه را افزایش می‌دهد.
• تقویت تمرکز: انجام محاسبات با چرتکه نیازمند تمرکز بالا است. فرد باید همزمان روی اعداد، حرکت مهره‌ها و نتیجه‌ی نهایی تمرکز کند. این امر به مرور زمان باعث تقویت قدرت تمرکز و افزایش دقت می‌شود.
• تقویت مهارت‌های دیداری - فضایی: استفاده از چرتکه باعث هماهنگی بیشتر بین دست و چشم شده و مهارت‌های دیداری - فضایی را تقویت می‌کند.

تاریخچه چرتکه: از میان‌رودان باستان تا دستان شما

به نظر می‌رسد چرتکه نخستین ابزار محاسباتی ساخته دست بشر باشد. قدمت آن به حدود 2500 تا 2700 سال قبل از میلاد مسیح در تمدن‌های میان‌رودان باستان و چین بازمی‌گردد. شواهد حاکی از آن است که در ایران باستان نیز از دوران هخامنشیان (حدود 600 سال قبل از میلاد) از چرتکه برای انجام محاسبات استفاده می‌کرده‌اند.

جالب است بدانید چرتکه در طول تاریخ با تغییرات اندکی در اقصی نقاط جهان به کار گرفته می‌شده است. مصریان، رومی‌ها، یونانی‌ها و روس‌ها همگی از اشکال مختلف چرتکه بهره می‌برده‌اند.

چرتکه یا ABACUS چه ریشه ای دارد؟

ریشه کلمه چرتکه یونانی بوده و از کلمه abax به معنی تخته محاسبه گرفته شده است و بنا بر یافته‌های تاریخی اولین چرتکه چینی 500 سال قبل از میلاد اختراع شده است. البته مدل پیشرفته‌تر آن یعنی چرتکه‌ای که در حال حاضر از آن استفاده می‌کنیم از حدود 1300 سال بعد از میلاد مسیح در کشور چین مورد استفاده قرار گرفته است.

انواع چرتکه: سفری به دور دنیا

همانطور که پیش‌تر اشاره شد، چرتکه در طول تاریخ با تغییرات اندکی در سراسر دنیا مورد استفاده قرار گرفته است. در اینجا به دو نوع رایج چرتکه در جهان اشاره می‌کنیم:

• چرتکه‌ی چینی (سوانپان): این نوع چرتکه که با نام سوانپان (Suanpan) نیز شناخته می‌شود، دارای دو مهره در قسمت بالا و پنج مهره در قسمت پایین هر میله است. چرتکه‌ی چینی علی‌رغم سادگی ظاهری، ابزاری قدرتمند برای انجام محاسبات پیچیده به شمار می‌رود.

• چرتکه‌ی ژاپنی (سوروبان): چرتکه‌ی ژاپنی یا سوروبان (Soroban) دارای یک مهره در قسمت بالا و چهار مهره در قسمت پایین هر میله است. این نوع چرتکه نیز از کارایی بالایی برخوردار بوده و در محاسبات روزمره و آموزش ریاضی به کودکان کاربرد فراوانی دارد.

چرتکه و محاسبات ذهنی: فراتر از ابزار

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های چرتکه، تقویت محاسبات ذهنی است. با یادگیری روش کار با چرتکه، فرد می‌تواند تصویری ذهنی از حرکت مهره‌ها و جایگاه اعداد بر روی آن پیدا کند. این تصویر ذهنی به مرور زمان این امکان را می‌دهد تا فرد بدون نیاز به چرتکه‌ی فیزیکی، محاسبات را به صورت ذهنی انجام دهد.

پس از یادگیری اولیه و با کمی تمرین، فرد می‌تواند به راحتی و بدون نیاز به چرتکه‌ی فیزیکی، محاسبات را به سرعت و با دقت انجام دهد. این توانایی می‌تواند در بسیاری از موقعیت‌های روزمره کاربرد داشته باشد.

چرتکه در دنیای دیجیتال: کاربردی سنتی با رویکردی نوین

با اینکه ماشین‌حساب‌های الکترونیکی جایگاه ویژه‌ای در دنیای امروز پیدا کرده‌اند، اما همچنان آموزش چرتکه طرفداران خاص خود را دارد. در بسیاری از کشورهای آسیایی از جمله ژاپن و چین، آموزش چرتکه به عنوان بخشی از برنامه‌ی آموزشی در مدارس ابتدایی گنجانده شده است.

تحقیقات نشان می‌دهد که آموزش چرتکه در سنین پایین می‌تواند منجر به تقویت بنیان‌های ریاضی در کودکان شود. همچنین، این روش آموزشی به پرورش مهارت‌های ذهنی همچون حافظه، تمرکز و تفکر منطقی کمک می‌کند.

علاوه بر آموزش سنتی، در سال‌های اخیر شاهد روی کار آمدن اپلیکیشن‌های چرتکه نیز بوده‌ایم. این اپلیکیشن‌ها با شبیه‌سازی محیط چرتکه بر روی گوشی‌های هوشمند و تبلت‌ها، امکان یادگیری و تمرین محاسبات با چرتکه را به صورت مجازی فراهم کرده‌اند.

جمع‌بندی: سفری به دنیای شگفت‌انگیز چرتکه

چرتکه، این ابزار کهن و در عین حال کاربردی، سفری را برایمان به دنیای محاسبات ذهنی و تقویت مهارت‌های شناختی رقم زد. همانطور که دیدیم، چرتکه فراتر از یک وسیله‌ی ساده‌ی شمارش است. این ابزار می‌تواند ذهن را به چالش کشیده و توانایی‌های ما را در زمینه‌ی ریاضیات و مهارت‌های ذهنی ارتقا دهد.

امروزه با وجود ماشین‌حساب‌های پیشرفته، چرتکه همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است. آموزش چرتکه می‌تواند زمینه‌ساز یادگیری بهتر ریاضیات، تقویت حافظه و تمرکز، و پرورش تفکر خلاق در کودکان و بزرگسالان باشد.