چرتکه سوانپان چیست؟ | آشنایی با چرتکه چینی و کاربردهای آن

چرتکه برای برخی از ما یادآور کلاسهای ریاضی و بازی با مهرههاست. پیشتر با انواع چرتکه آشنا شدیم، اما چرتکه سوانپان یا همان چرتکه چینی دنیایی از شگفتی با خود دارد. در این نوشته، میخواهم از زاویهای دیگری در مورد ساختار سوانپان، اجزای چرتکه چینی و کاربردهای جذاب آن سخن بگویم. اگر به دنبال ابزاری عملی برای یادگیری و تقویت توان ذهنی هستید یا میخواهید کودک خود را به دنیای محاسبه خلاقانه دعوت کنید، این مقاله برای شماست.
چرتکه سوانپان چیست؟
سوانپان (به انگلیسی: Suanpan) در قرن سیزدهم میلادی در چین توسعه یافت. این چرتکه از لحاظ ساختار و کاربرد از ابزارهای مشابه در تمدنهای دیگر متفاوت است. سوانپان در گذشته ابزاری مهم برای انجام محاسبات مالی در بازارهای چین بود. این چرتکه بعدها بهعنوان مدلی برای چرتکههای ژاپنی (سوروبان) و حتی در سیستم آموزشی برخی کشورها مورد استفاده قرار گرفت.
دلیل محبوبیت چرتکه چینی در جهان چیست؟
چرتکههای مختلفی در فرهنگهای گوناگون وجود دارند. اباکوس ژاپنی (سوروبان)، چرتکههای روسی و انواع دیگری از ابزارهای محاسباتی دستی را میتوان نام برد. اما شاید بپرسید چرا چرتکه چینی توانسته تا این حد فراگیر شود؟
چرتکه سوانپان قرنهاست در فرهنگ چین جایگاهی پراهمیت داشته و ابزاری بوده برای بازرگانان، دانشآموزان و حتی حسابدارها. این چرتکه تنها یک ابزار برای محاسبه ساده نیست؛ بلکه روشی برای اندیشیدن است. سرعت، دقت و سادگی در عین داشتن ساختار منسجم باعث شده که افراد زیادی به یادگیری آن روی آورند.
شاید این پرسش برایتان مطرح شود که آیا با وجود کامپیوتر و تلفنهای هوشمند، هنوز چرتکه چینی مفید است؟ پاسخ به این سؤال، کاملاً مثبت است. علاوه بر کاربردهای گوناگون، چرتکه سوانپان همواره مورد توجه معلمان و علاقهمندان به آموزش ذهن بوده و در بهبود تواناییهای شناختی افراد، نقشی اساسی ایفا میکند.
اجزای چرتکه سوانپان
هر چرتکه به ظاهر شبیه یک قاب چوبی است که مهرههای ردیفی روی میلههای عمودی دارد. اما اگر کمی دقیقتر به ساختار سوانپان نگاه کنیم، متوجه جزئیات بیشتری خواهیم شد. چیدمان مهرههای بالا و پایین، جایگاه آنها و طراحی میلهها همه و همه در چرتکه چینی از اصولی پیروی میکنند.
خانههای بالایی
اگر با چرتکههای مرسوم سر و کار داشته باشید، احتمالاً متوجه میشوید که ردیف بالایی مهرههایی متفاوت دارد. این مهرهها معمولاً بهصورت تکی قرار میگیرند و نقش اعداد بزرگی را بر عهده دارند. در سوانپان، هر مهره بالایی نشاندهنده ۵ واحد است. با حرکت دادن این مهرهها به سمت میله مرکزی، میتوانید به محاسبات بزرگتری دست پیدا کنید.
خانههای پایینی
در بخش پایینی معمولاً چهار مهره قرار دارند که هرکدام نشاندهنده یک واحد است. کنار هم قرار گرفتن خانههای بالایی و پایینی باعث میشود که سیستم شمارش بهگونهای عمل کند که هم اعداد کوچک و هم اعداد بزرگ قابل محاسبه باشند. این ترکیب ویژه چرتکه چینی را از دیگر گونههای چرتکه متمایز میکند.
میلههای عمودی
هر ستونی که مهرهها روی آن حرکت میکنند، یک میله عمودی است. تعداد این میلهها بسته به نوع و اندازه چرتکه متغیر است. برخی چرتکههای سوانپان ۱۱ میله دارند، برخی ۱۳ میله و مدلهای بزرگتر حتی بیشتر. هر میله عمودی در واقع یک ستون دهدهی را نمایندگی میکند؛ از ارقام واحد گرفته تا دهها، صدها، هزارها و الیآخر.
قاب چوبی
قاب یا فریم چوبی، ساختار اصلی را در بر میگیرد و مهرهها را منظم در کنار یکدیگر نگاه میدارد. اغلب از جنس چوب بامبو یا درختان محکم ساخته میشود. مرغوبیت چوب در روان حرکت کردن مهرهها و مقاومت دستگاه تأثیر بسزایی دارد. اگر قصد خرید چرتکهای با کیفیت دارید، بهتر است به نوع چوب و پرداخت سطح آن دقت کنید.
نگاهی به ساختار سوانپان
سوانپان شامل دو بخش اصلی است؛ بخش بالایی با مهرههایی که ارزش پنج تایی دارند و بخش پایینی با مهرههای تک واحدی. بین این دو بخش، میله یا جداکنندهای باریک وجود دارد که در واقع محل مرجع حرکت مهرههاست.
مهرههای پنجتایی و تکتایی
مهرههای بخش بالا در بیشتر انواع سوانپان یک عدد است و با نام “۵ تایی” شناخته میشود. برای انجام عملیات محاسباتی، زمانی که آن را به سمت پایین میکشید و به میله میچسبانید، گویی پنج واحد به ستون مربوطه افزودهاید. در سوی دیگر، چهار مهره پایین حضور دارند که هرکدام یک ارزش عددی دارند و برای دستیابی به مجموع دلخواه، میتوانید آنها را به بالا یا پایین حرکت دهید.
پیکربندی اعداد
هر میله در چرتکه سوانپان نمایانگر یک رقم است. با ترکیب مهره بالایی و مهرههای پایینی، از ۰ تا ۹ را در هر ستون میتوانید بسازید. به طور مثال، اگر مهره بالایی به میله بچسبد و یک مهره پایینی نیز به میله چسبیده باشد، مقدار ۶ را نشان میدهد. اگر مهره بالایی در حالت استفاده نباشد (بالاست) و ۳ مهره پایین به میله چسبیده باشند، عدد ۳ ایجاد میشود.
خیلیها این روش را جذاب میدانند، چون ذهن به راحتی قادر است اعداد را تجسم کند و بر خلاف ماشینحساب که اعداد صرفاً در صفحه نمایش نشان داده میشوند، در اینجا اعداد به صورت ملموس و فیزیکی قابل مشاهدهاند.
چطور با چرتکه سوانپان کار کنیم؟
سادهترین راه برای آموزش کار با چرتکه سوانپان، تمرین مستمر است. در اینجا مروری بر مراحل پایهای و همچنین فنون پیشرفتهتر خواهیم داشت تا بتوانید از سطح مبتدی تا حرفهای پیش بروید.
بیشتر بخوانید: آموزش چرتکه
آموزش اصولی جاگذاری مهرهها
- تنظیم اولیه: تمام مهرههای بالایی را بالا ببرید و مهرههای پایینی را پایین بدهید. در این حالت هر ستون نمایشگر عدد صفر است.
- آشنایی با حالتهای مختلف: برای هر ستون، ببینید چگونه میتوانید اعدادی از ۰ تا ۹ را ایجاد کنید. اگر سختتان است، از دفترچه یادداشت برای یادآوری کمک بگیرید.
محاسبات ساده جمع و تفریق
- جمع: عدد اول را روی چرتکه بچینید، سپس مهرههای لازم برای عدد دوم را به ستونهای مربوطه اضافه کنید. جمع عدد اول و دوم در همان لحظه قابل رویت است.
- تفریق: عدد اول را روی چرتکه تنظیم کنید، سپس با بالا بردن یا پایین بردن مهرهها، عدد دوم را کم کنید.
برای درک بهتر، فرض کنیم میخواهیم ۷ منهای ۳ را با چرتکه سوانپان انجام دهیم:
- ستون اول را روی ۷ بگذارید (یک مهره بالایی و دو مهره پایینی).
- برای کم کردن ۳، کافی است سه مهره پایینی را بالا ببرید.
- نتیجه ۴ را روی همان ستون مشاهده خواهید کرد.
فنون ضرب و تقسیم
مهارت در چرتکه چینی گاهی مواقع به فراتر از جمع و تفریق میرود. با یادگیری ترفندهای مخصوص، میتوان ضرب و تقسیمهای چندرقمی را هم خیلی سریع انجام داد. شاید ابتدا عجیب به نظر برسد، اما با تمرین، محاسبههایی نظیر ۱۲ در ۷ یا حتی اعداد بزرگتر به سادگی و با سرعت خوبی قابل انجام است.
نکته جالبی که خیلیها درباره چرتکه تجربه میکنند، این است که پس از مدتی تمرین، حتی بدون همراه داشتن چرتکه قادرند در ذهنشان مهرهها را جابجا کرده و محاسبه کنند. این تکنیک در بسیاری از آموزشگاههای تخصصی چرتکه، به عنوان تقویت هوش ریاضی معرفی میشود.
شگردهای پیشرفته و نکات تکمیلی
- استفاده از دست چپ و راست: گاهی اوقات به شما میگویند که بهتر است برای جمع و تفریق از یک دست و برای ضرب و تقسیم از دست دیگر استفاده کنید تا مغز شما عادت کند درک وسیعتری از محاسبات داشته باشد.
- حفظ سرعت و تمرکز: سرعت در حرکت مهرهها موجب تقویت هماهنگی دست و چشم میشود. وقتی سریع کار میکنید، مغزتان باید همزمان مهرهها را در موقعیت درست قرار دهد و نتیجه را ارزیابی کند. این تمرین عملی برای افزایش تمرکز است.
کاربردهای چرتکه چینی در زندگی روزمره
شاید هنوز برایتان سوال باشد که در چه مواردی از چرتکه چینی میتوان بهره برد. به عنوان ابزاری پرکاربرد، بهرهبردن از سوانپان صرفاً محدود به آموزش ریاضی به کودکان نیست. برخی افراد برای انجام حساب و کتاب فروشگاهی کوچک خود از چرتکه استفاده میکنند. در مناطق روستایی یا بازارهای سنتی آسیایی، چرتکه همچنان حرف اول را میزند.
علاوه بر جنبه محاسباتی، این ابزار نقش مهمی در تقویت توان ذهنی دارد. انجام محاسبات با انگشتها و چرخاندن سریع مهرهها، ذهن را وادار میکند همزمان روی چند ستون تمرکز کند. این مهارت میتواند در فعالیتهای روزمره هم به درد بخورد؛ از مدیریت بودجه شخصی تا سرعت عمل در حسابهای ساده و پیچیده.
از طرفی، با گسترش دورههای آموزشی چرتکه در مدارس و آموزشگاهها، شگفتی و شادی کودکان از یادگیری محاسبات ذهنی بیشتر شده است. کودکان نهتنها به اعداد علاقهمند میشوند، بلکه قدرت ذهنی بالاتری برای تحلیل و حل مسائل پیدا میکنند.
چرا یادگیری سوانپان برای کودکان مفید است؟
همانطور که بسیاری از مربیان میگویند، یادگیری چرتکه چینی میتواند قدرت تخیل و دقت را تقویت کند. برای کودکان، سرگرمی با مهرههای رنگارنگ، درک ریاضی را لذتبخش میکند و باعث میشود ذهنشان نسبت به اعداد مقاوم و آماده باشد.
- بهبود حافظه فعال: وقتی کودکان سعی میکنند اعداد را به خاطر بسپارند و همزمان مهرهها را جابجا کنند، حافظه فعالشان قویتر میشود.
- تقویت هماهنگی بین دو نیمکره مغز: در برخی تکنیکهای چرتکه، هر دو دست درگیر است و از آنجایی که یک دست با نیمکره مخالف مغز در ارتباط است، این کار نوعی ورزش ذهنی محسوب میشود.
- ترس از ریاضی را کاهش میدهد: فعالیت عملی و فیزیکی با چرتکه، به جای کار با اعداد خشک، جذابیت دارد و ترس کودکان از محاسبات را کم میکند.
راهنمای انتخاب و خرید چرتکه سوانپان
اگر به تازگی قصد خرید یک چرتکه چینی دارید، شاید تنوع موجود کمی گیجتان کند. برخی فروشگاهها چرتکههای ارزان با کیفیت پایین میفروشند و برخی دیگر مدلهای لوکس با قاب چوبی گرانقیمت دارند. بهتر است به ویژگیهای زیر دقت کنید:
- جنس چوب یا پلاستیک: چرتکههای چوبی باکیفیت، حرکت مهرهها را روانتر انجام میدهند و با گذشت زمان طول عمر بیشتری دارند. پلاستیکیها سبکاند و ممکن است برای کودکان گزینهای بد نباشند، اما دوامشان کمتر است.
- مهرهها و میلههای مقاوم: سوانپانی را انتخاب کنید که مهرههایش نه زیاد شُل باشند و نه زیاد سفت. همچنین میلههای فلزی یا چوبی با کیفیت به ماندگاری آن کمک میکنند.
- تعداد میلهها: رایجترین مدلها بین ۹ تا ۱۳ ستون دارند. اگر قصد یادگیری عمیق و محاسبات بزرگتر دارید، مدلهای ۱۳ ستونی یا حتی بالاتر را در نظر بگیرید.
- وزن و ابعاد: اگر میخواهید دائماً چرتکه را حمل کنید، بهتر است نسخه سبکتری تهیه کنید. در غیر این صورت، مدلهای سنگینتر که روی میز ثابت میمانند هم مناسب هستند.
نکته جالب توجه این است که برخی برندها چرتکههایی خوشرنگ و جذاب مخصوص کودکان عرضه میکنند تا حس بهتری هنگام یادگیری داشته باشند.
پیشنهادهایی برای استفاده خلاقانه از چرتکه
اگر تنها به محاسبات ساده اکتفا کنید، ممکن است چرتکه را ابزاری خستهکننده فرض کنید. اما همیشه راههایی برای خلاقیت وجود دارد:
- بازی گروهی با چرتکه: میتوانید با دوستان یا اعضای خانواده، مسابقات کوچک ایجاد کنید. فردی یک عمل ریاضی را مطرح میکند و بقیه سعی میکنند با چرتکه سریعتر به جواب برسند.
- داستانسرایی با اعداد: به کودکان اجازه دهید با چرتکه بازیهای نمایشی بسازند. مثلاً اعداد را قطار کنند و داستانی بسازند که هر ستون نماینده یک شخصیت است.
- ترکیب با مفاهیم هندسی: میتوانید الگوهای خاصی را با مهرهها بسازید و در عین حال، بحثهای هندسی را هم به کودک بیاموزید. این روش باعث میشود خلاقیت و قدرت تجسم فضایی آنها رشد کند.
چه کسی گفته است که چرتکه فقط یک ابزار محاسباتی است؟ کافی است ذهن خود را آزاد بگذارید تا فرصتهای جدیدی را در بهکارگیری آن کشف کنید.
پرسشهای متداول
۱. چرتکه چینی چه تفاوتی با چرتکه ژاپنی دارد؟
چرتکه ژاپنی یا سوروبان دارای یک مهره در بالا و چهار مهره در پایین برای هر ستون است. اما چرتکه چینی (سوانپان) اغلب یک مهره در بالا و چهار مهره در پایین دارد که ساختار آن کمی از سوروبان متفاوت است. همچنین در روش محاسبه و ردیفهای مختلف تفاوتهایی مشاهده میشود.
۲. چقدر زمان نیاز است تا یادگیری چرتکه سوانپان را شروع کنم؟
بسته به علاقه و پشتکار شما متفاوت است. اما معمولاً چند هفته تمرین روزانه برای تسلط بر جمع و تفریق کافی است. برای ضرب و تقسیم حرفهای، زمان بیشتری باید صرف شود.
۳. آیا چرتکه چینی فقط برای کودکان مناسب است؟
خیر. هر کس با هر سن و سالی میتواند از آن استفاده کند و مهارت ذهنی و ریاضی خود را ارتقا دهد. هر چند در آموزش کودکان، اثرات مثبت و سریعتری مشاهده میشود.
۴. آیا چرتکه در مشاغل امروزی کاربرد دارد؟
در برخی مشاغل سنتی یا مناطقی که دسترسی به برق و تکنولوژی کمتر است، بله. همچنین در کلاسهای آموزشی ریاضی نیز برای تقویت ذهن کاربردی است. در کل، اگرچه ماشینحساب الکترونیکی پرکاربرد است، اما چرتکه سوانپان بهعنوان یک ابزار کمکی برای مغز، جایگاه ویژه خود را حفظ کرده است.
۵. چطور میتوانم مهارت ذهنی چرتکه را هم یاد بگیرم؟
با تمرین زیاد روی چرتکه واقعی و سپس تصویرسازی ذهنی. بعضی افراد ابتدا با نوشتن حالت مهرهها تمرین میکنند و بعد به تدریج میتوانند بدون چرتکه و صرفاً با تصور آن، محاسبات را انجام دهند.
هنوز دیدگاهی ثبت نشده است!
ثبت دیدگاه